ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ 1746: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਕਾਲਾ ਅਧਿਆਇ

 

ਪਰਿਚਯ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ "ਘੱਲੂਘਾਰਾ" ਸ਼ਬਦ ਉਹਨਾਂ ਭਿਆਨਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਅਤੇ ਨਰਸੰਘਾਰਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ 'ਤੇ ਬੇਹੱਦ ظلم ਹੋਏ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਖ "ਘੱਲੂਘਾਰੇ" ਦਰਜ ਹਨ – ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (1746) ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ (1762)। ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਕਾਰਨ, ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਾਂਗੇ।

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕੀ ਸੀ?

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਾਲ 1746 ਈ. ਵਿੱਚ ਵਾਪਰਿਆ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 7,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਨਰਸੰਘਾਰ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਲਹੌਰ ਦੇ ਸੁਬੇਦਾਰ ਯਾਹਿਆ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਲੱਖਪਤ ਰਾਇ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਕਾਰਨ

1. ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਵਧ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਭਾਵ:

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਤੀਬਰ ਫੈਲਾਵ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਚੁਭ ਰਹੀ ਸੀ।

2. ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਦੀ ਗਤਿਵਿਧੀ:

ਸਿੱਖ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਵਾਬ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖ ਸਭਾ, ਸਿਆਸੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਗੂ ਬਣ ਰਹੀ ਸੀ।

3. ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਸਮਾਂ:

ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ ਅਨੇਕ ਫੌਜਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਗਈਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨਾਮ ਰੱਖੇ ਗਏ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ।

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ – ਪੰਜਾਬੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਾਲਾ ਅਧਿਆਇ

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ?

ਪੰਜਾਬੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਲੜਾਕੂ ਰੂਹ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ "ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ" ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਸਧਾਰਣ ਯੁੱਧ ਜਾਂ ਸਧਾਰਣ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਉੱਠਦੇ ਹੋਏ ਆਤਮ-ਗੌਰਵ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਧਰਮਕ ਨੈਤਿਕਤਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸੀਧਾ ਹਮਲਾ ਸੀ। 1746 ਵਿੱਚ ਵਾਪਰੀ ਇਹ ਘਟਨਾ ਨਾ ਸਿਰਫ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਗਵਾਹ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਉਹ ਲਹੂ-ਲੋਹੂ ਦਾ ਪੰਨਾ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਹਰ ਇਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। “ਘੱਲੂਘਾਰਾ” ਸ਼ਬਦ ਅਰਥਾਤ ਨਰਸੰਘਾਰ ਜਾਂ ਵਿਨਾਸ਼ – ਜੋ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਕੂਮਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜਾਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਤੇ ਆਤੰਕੀ ਹਮਲਿਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਿਛੋਕੜ – ਸਿੱਖੀ ਵਾਧੂ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਮੂਲ ਕਾਰਨ

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚ, ਸਿੱਖੀ ਇੱਕ ਤੀਬਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਫੈਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ (1708) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਦੀ ਆਗੂਈ ਹੇਠ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਾਂ ਸਿਰਫ ਧਰਮਕ ਪਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਤੇ ਆਰਥਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਅਸਰ ਛੱਡਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹੀ ਵਧ ਰਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੀ ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਚੁਭ ਰਹੀ ਸੀ। ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਹੌਰ ਦੇ ਸੁਬੇਦਾਰ ਯਾਹਿਆ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਆਲਕਾਰ ਲੱਖਪਤ ਰਾਇ – ਜੋ ਇਕ ਨੌਕਰੀ ਪੇਸ਼ਾ ਕਲਰਕ ਤੋਂ ਅਚਾਨਕ ਫੌਜੀ ਜਰਨੈਲ ਬਣਿਆ – ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵੱਡੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਰਚੀ। ਲੱਖਪਤ ਰਾਇ ਦੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਦੀ ਮੌਤ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿੱਘ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ।

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ – ਨਰਸੰਘਾਰ ਦੀ ਵਿਸਥਾਰਤ ਘਟਨਾ

1746 ਵਿੱਚ, ਲੱਖਪਤ ਰਾਇ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਕ ਬੜੀ ਗਿਣਤੀ ਕਹਣੂਵਾਲ, ਭੂੰਚੋ, ਕਨ੍ਹੀਵਾਲ, ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿੱਤ ਦੇ ਜੀਵਨ, ਉਪਾਸਨਾ ਅਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲੱਖਪਤ ਰਾਇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖਿਲਾਫ ਫੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੈਨਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਹਮਲਾ ਕਰਵਾਇਆ। ਸਿੱਖ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਨਾਂ ਲੰਮੀ ਤਿਆਰੀ ਸੀ, ਨਾਂ ਭਾਰੀ ਹਥਿਆਰ – ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਭਗ 7,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਵੀ ਸਨ। ਕਈ ਸਿੱਖ ਪਕੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲ ਕਟਵਾਇਆ ਗਿਆ ਜਾਂ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਭੋੰਕੇਆ ਗਿਆ।

ਕਹਿਣੂਵਾਲ – ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਥਾਨ

ਕਹਿਣੂਵਾਲ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਘੱਟਨਾ ਵਾਪਰੀ, ਅੱਜ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਥਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਿਕ ਸਰਗਰਮੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੇ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਪਛਾਣ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ, ਪਰ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਅੱਜ ਵੀ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਖਦਾਈ ਯਾਦਗਾਰੀ ਹੈ।

ਛੋਟੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ

ਇਸ ਘੱਟਨਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਨਰਸੰਘਾਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹਾਰ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ – ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਲਹਿਰ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਧਾਈਆਂ, ਨਵੇਂ ਸਿੱਖ ਜਥੇ ਉਭਰੇ ਜਿਵੇਂ ਨਿਵਾਸੀ ਜਥਾ, ਤਰਨਦਾਰੀ ਜਥਾ ਅਤੇ ਆਖ਼ਿਰਕਾਰ ਦਲ ਖਾਲਸਾ ਦਾ ਗਠਨ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਨ।

ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਬਰ

ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਆਤਮਕਤਾ, ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਉਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਸੱਚ, ਇਨਸਾਫ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਖੜਾ ਹੋਇਆ। ਇਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਉਹ ਮਜਬੂਤ ਜੜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਅੱਗੇ ਚਲਕੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਸਦੀਆਂ ਤੱਕ ਸੰਭਾਲਿਆ।

ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼

"ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ" ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਦੁਖਾਂ ਦੀ ਲੰਮੀ ਕਥਾ ਦਾ ਇਕ ਅਹਿਮ ਪੰਨਾ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਹਚਾਣ ਕਿੰਨੇ ਵੱਡੇ ਦੁਖ, ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ "ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ" ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਬਲੀਦਾਨੀ ਯਾਦਾਂ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਡਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ, ਸਗੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੀਏ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜੜਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲਣ।

Also Read: 

ਸਰਹਿੰਦ ਫਤਿਹ ਦਿਵਸ 2025 

ਸਰਦਾਰ ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ